Veda Vijnaana Vishtaram - Sanskrit Department

वेद विज्ञान विष्टरम् - संस्कृत विभागः

संस्कृतपदनिर्माण विधानम् - Word Structures of Sanskrit

(लेखकः वंशीकृष्ण घनपाठी Compiled by Dr. Vamshi Krishna Ghanapaathi)

चत्वारि पदजातानि

पद निरूपणम्

धातुगणाः

सुबन्तनिरूपणम्

तिङन्त निरूपणम्
चत्वारि पदजातानि -नामाख्यातोपर्गनिपाताः। नाम्नोऽपि सत्ता द्रव्यं सङ्ख्या लिङ्गमित्येतेऽर्थाः। नामान्याख्यातजानि।
सत्वप्रधानानि नामानि।		 भावप्रधानमाख्यातम्।
भावकालकारसङ्ख्याश्चत्वार एतेऽर्था आख्यातस्य।
1) नामानि 2) उपसर्गः 3) आख्यातः/ धातुः 4) निपाताः
रामः, रमा, ज्ञानम् ... कृत् वृत्तिः (घञ्) (22) प्र, वि, परा ... धातुः (उदा- रमु/ भू/ डु-कृञ्....) (अव्ययम्, अव्ययीभावः)

प्रातिपदिकम्
राम (पुं/क्ली)

 प्रातिपदिकम्+ स्रीप्रत्यय- प्रातिपदिकम्
राम+(टाप्)आ - रामा		 अर्थतः - (परस्मैपद/आत्मनेपद/उभयपद), (सकर्मक/ अकर्मक) रूपतः - (अनिट्/सेट्)
प्रातिपदिकम्+ सुप्

सुबन्तम्

तिङ् 

 सनाद्यन्ताः (धातुवृत्तिः)
सुबन्त+ तद्धित
{राम+इञ् - रामिः (पुत्रः)}

तद्धितवृत्तिः

तिङन्तम्

लकाराः
सुबन्त+ सुबन्त
{राम + भार्या - रामभार्या}

समासवृत्तिः

 (कालः) भूते (कालः) वर्तमाने  (कालः) भविष्यति  इतरत्र
सुबन्त+ सुबन्त
1) माता+पिता - पितरौ
2) राम, राम, राम - रामाः

एकशेषवृत्तिः

 1) (अनद्यतने परोक्षे) लिट् (बभूव)
2) अनद्यतने लङ् (अभवत्)
3) लुङ् (अभूत्)		 लट् (भवति) 1) (अनद्यतने) लुट् (भविता)
2) लृट् (भविष्यति)

1) विधि, आशिषि - लोट् (भवतु) 
2) (विधि) लिङ् (भवेत्)
3) (आशिषि) लिङ् (भूयात्)
4) (लिङ् निमित्ते क्रियातिपत्तौ) लृङ् (अभविष्यत्)

धातुगणाः

धातु गणाः रूपम्
भ्वादयः 1) भवति (शप्)
अदादयः 2) अत्ति (शप् लुक्)
जुहोत्यादयः 3) जुहोति (श्लु - अभ्यासः)
दिवादयः 4) दीव्यति (श्यन्)
स्वादयः 5) सुनोति (श्नु)
तुदादयः 6) तुदति (श)
रुधादयः 7) रुणद्धि (श्नम्)
तनादयः 8) तनोति (उ)
क्र्यादयः 9) क्रीणाति (श्ना)
चुरादयः 10) चोरयति (णिच्, शप्)

तिङन्त निरूपणम् - भू-सत्तायाम्, अकर्मकः - परस्मैपदी- सेट् - वर्तमाने लट्

एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम् पुरुषः
भवति भवतः भवन्ति प्रथम
भवसि भवथः भवथ मध्यम
भवामि भवावः भवामः उत्तम

सुबन्त निरूपणम् -  अकारान्तः - पुंलिङ्गः - रामशब्दः

एकवचनम् द्विवचनम् बहुवचनम् विभक्तिः
रामः रामौ रामाः प्रथमा
(हे) राम (हे) रामौ (हे) रामाः सम्बोधन प्रथमा
रामम् रामौ रामान् द्वितीय
रामेण रामाभ्याम् रामैः तृतीया
रामाय रामाभ्याम् रामेभ्यः चतुर्थी
रामात् रामाभ्याम् रामेभ्यः पञ्चमी
रामस्य रामयोः रामाणाम् षष्ठी
रामे  रामयोः रामेषु सप्तमी
एवम् - कृष्णः, शिवः, गोविन्दः