Veda Vijnaana Vishtaram - Sanskrit Department

वेद विज्ञान विष्टरम् - संस्कृत विभागः

संस्कृतपदनिर्माण विधानम् - Word Structures of Sanskrit

(लेखकः वंशीकृष्ण घनपाठी Compiled by Dr. Vamshi Krishna Ghanapaathi)

1.1 पाणिनीय शिक्षा - वर्णाः

         अथ शिक्षां प्रवक्ष्यामि पाणिनीय मतं यथा।

         शास्त्रानुपूर्वं तद्विद्या - द्यथोक्तं लोकवेदयोः।।    1

         प्रसिद्धमपि शब्दार्थ - मविज्ञात मबुद्धिभिः।

         पुन र्व्यक्तीकरिष्यामि वाच उच्चारणे विधिम्।।  2

         त्रिषष्टि श्चतुष्षष्टिर्वा वर्णा श्शंभुमते मताः।

         प्राकृते संस्कृते चापि स्वयं प्रोक्ता स्स्वयंभुवा।।   3

         स्वरा विंशति रेकश्च स्पर्शानां पञ्च विंशतिः।

         यादयश्च स्मृता ह्यष्टौ चत्वारश्च यमास्स्मृताः।।    4

         अनुस्वारो विसर्गश्च   ः क ःपौ चापि पराश्रितौ।

1.2 वर्णमाला

1.3 प्रत्याहार सूत्राणि

इति प्रत्याहार-सूत्राणि

1.4 स्थान प्रयत्न विवेकः

स्थानानि

• अकुह विसर्जनीयानां कण्ठः।
• इचु यशानां तालु।
• ऋटु रषाणां मूर्धा।
• ऌतु लसानां दन्ताः।
• उपूपध्मानीयाना मोष्ठौ।
• ञमङणनानां नासिका च।
• एदैतोः कण्ठ तालु।
• ओदौतोः कण्ठोष्ठम्।
• वकारस्य दन्तोष्ठम्।
• जिह्वामूलीयस्य जिह्वामूलम्। 
• नासिकानुस्वारस्य। इति स्थानानि।

  ---

 1.5 प्रयत्नः

• यत्नो द्विधा। आभ्यन्तरो बाह्यश्च।
  • आभ्यन्तर प्रयत्न(अद्य) श्चतुर्धा।
  • स्पृष्टे षत्स्पृष्ट विवृत संवृत भेदात्।
  • तत्र स्पृष्टं प्रयत्नं स्पर्शानाम्।
  • ईषत्स्पृष्ट मन्तस्थानाम्।
  • विवृतमूष्मणां स्वराणां च।
  • ह्रस्वस्यावर्णस्य प्रयोगे संवृतम्। प्रक्रियादशायां तु विवृतमेव।
• बाह्य प्रयत्नस्त्वेकादशधा-
  • विवार स्संवार.श्श्वासो नादो घोषोऽघोषोऽल्प प्राणो महाप्राण उदात्तोऽनुदात्तः स्वरितश्चेति।।
  • खयां यमाः खयः कः पौ विसर्गः शर एव च।
  • एते श्वासानुप्रदाना अघोषाश्च विवृण्वते।।
  • कण्ठ, मन्येतु घोषास्स्यु.स्संवृता नादभागिनः।
  • अयुग्मा वर्गयमगा यणश्चाऽल्पासव स्स्मृता।।

• कादयो मावसानास्स्पर्शाः।
• यरलवा अन्तस्थाः।
• शषसहा ऊष्माणः।
• अच स्स्वराः।
• ःक ःप इति कपाभ्यां प्रागर्धविसर्ग सदृशौ जिह्वामूलीयोपध्मानीयौ।
• अं अः इत्यचः परावनुस्वार विसर्गौ।।

इति स्थान प्रयत्न विवेकः।।

Home